دُرِّ کلام بزرگان درباره میرحامدحسین
حجم ستایش‌های فراوان عالمان بزرگ ایران و عراق از شخصیّت و نگاشته‌های علّامه میرحامد حسین هندی، به ویژه درباره کتاب شریف «عبقات الأنوار في إمامة الأطهار»، ردای سبز «خادمی امیرالمؤمنین و احیاگری فرهنگ امامت در دوران معاصر» را زیبنده او ساخته است. علاوه بر کتاب «سواطع الأنوار في تقریظات عبقات الأنوار»[1]، مدحنوشته‌های بسیاری در تمجید علّامه و آثار ایشان در مجموعه‌های مکاتیب و تحریرات به چشم می‌خورد.
آیة الله سید حسن صدر
مرحوم آیت الله سیدحسن صدر(۱۲۷۲ – ۱۳۵۴ ق)، عالم مجاهد شیعه در سده چهاردهم هجری و از شاگردان میرزای
شیرازی است. او فقیهى آگاه، مورّخى خبیر، رجالى برجسته و محدّثى بصیر بود که در دفاع از مکتب تشیع، آثار ارزشمندی را به یادگار گذاشته است. وی در کتاب «تکملة أمل الآمل»، علّامه را به عنوان متکلمی بزرگ و دانشمندی فرزانه و مجاهدی برجسته توصیف می‌کند که عمر خویش را در راه یاری به دین اسلام و دفاع از معارف حضرات معصومین علیهم السلام صرف کرد و در این راستا، چنان پاسخ‌های مستدل و برآمده از تحقیقات دقیق به هجویات و بافته‌های تحفه دهلوی داد که سستی شبهات او را بر همگان برملا کرده و قدرت و توان علمی دهلوی را مضحکه عام و خاص گردانیده است.
متن عبارت او به شرح زیر است:
السيّد حامد حسين بن العلّامة محمّد قلي خان الموسوي النيشابوري اللكهنوي، كان من أكابر المتكلّمين، وأعلام علماء الدين، وأساطين المناظرين المجاهدين. بذل عمره في نصرة الدين، وحماية شريعة جدّه سيّد المرسلين، والأئمّة الهادين، بتحقيقات أنيقة، وتدقيقات رشيقة، واحتجاجات برهانيّة، وإلزامات نبويّة، واستدلالات علويّة، ونقوض رضويّة، حتّى عاد الباب من التحفة الإثني عشريّة خطابات شعريّة، وعبارات هنديّة، تضحك منها البريّة! ولا عجب…
فالشبل من ذاك الهزبر وإنّما تلد الأسود الضاريات أسودا
فإنّ والده العلّامة صاحب تقليب المكائد وتشييد المطاعن. و كتاب صاحب العنوان عبقات الأنوار في إمامة الأئمّة الأطهار في عدّة مجلّدات قد شاع في جميع الأقطار، واشتهر كالشمس في رابعة النهار، وله قدّس سرّه كرامات مشهورة ومآثر مأثورة.[2]
شیخ عباس قمی
مرحوم محدّث قمی، صاحب«مفاتیح الجنان»(۱۲۹۴ – ۱۳۵۹ ق)، عالم و محدث بزرگ شیعه در قرن ۱۴هجری و از شاگردان میرزا حسین نوری بود. حاج شیخ عباس قمی در زمان خود، از مربیان و معلمان اخلاق اسلامی در میان مردم و حوزه‌های علمیه شناخته میشد. تألیف آثار متعدد و همچنین نقلهای مختلف در مورد سیره و سلوک اخلاقی او شاهدی بر جایگاه بالای علمی و عملی ایشان در میان عالمان شیعه است .
وی در کتاب«فوائد رضویّه» ضمن نوشته‌ای تبحر و تسلط علامه میرحامدحسین را در دانشهای مختلف مانند کلام، تفسیر، ادبیات، حدیث و دیگر علوم دینی ستوده است و برای توصیف شخصیت ایشان، واژگانی چون«متکلم، محقق، مفسر، محدث و…» را به استخدام می‌گیرد؛ شیخ عباس قمی، برکاتِ دانش و انوار هدایت‌گرِ آثار علامه میرحامدحسین را چنان میداند که همگان به فضل و بزرگی او اعتراف می‌کنند و از دریای علوم سرشار او سیراب و بهره‌مند می‌شوند.
متن عبارات ایشان به شرح زیر است:
حامد حسین بن محمّد قلي الموسوي الکنتوري الهندي، السیّد الأجلّ، العلّامة الفاضل الورع الفهّامة، الفقیه المتکلّم المحقّق، والمفسّر المحدّث المدقّق، حجّة الإسلام والمسلمین، وآیة اللّه في العالمین، وناشر مذهب آبائه الطاهرین، السیف القاطع والرکن الدافع، البحر الزاخر والسحاب الماطر، الذي شهد بکثرة فضله العاکف والبادي، وارتوی من بحار علمه الظمآن والصادي.
أمّا التفسیر، فهو بحره المحیط، وکشّاف دقائقه بلفظه الفائق علی الوسیط والبسیط؛
وأمّا الحدیث، فالرحلة في الروایة والدرایة إلیه، والمعوّل في حلّ مشکلاته علیه؛
وأمّا الکلام، فلو رآه الأشعري لقَرّبه وقَرّبه، وعلم أنّه نصیر الدین ببراهینه وحججه المهذّبة المرتّبة؛
وأمّا الاُصول، فالبرهان لا یقوم عنده بحجّة، وصاحب المنهاج لا یهتدي معه إلی محجّة؛
وأمّا النحو، فلو أدرکه الخلیل لاتّخذه خلیلاً، أو یونس لأنس بدرسه وشفی منه غلیلاً… .
و بالجمله، وجود آن جناب از آیات الهیّه و حجج شیعۀ اثنا عشریّه بود. هر کس کتاب مستطاب عبقات الأنوار که از قلم درربار آن بزرگوار بیرون آمده مطالعه کند، میداند که در فنّ کلام، سیّما در مبحث امامت، از صدر اسلام تا کنون احدی بدان منوال سخن نرانده و بر آن نمط تصنیف نپرداخته! و الحقّ مشاهد و عیان است که احاطه و اطّلاع و سعۀ نظر و طول باع نیست جز به تأیید و اعانت حضرت اله و توجّه سلطان عصر روحنا له الفداء.[3]
سید محسن امین
آیت الله سیدمحسن امین(۱۳۷۱-۱۲۸۴ ق) از علما و فقهای نامدار شیعه در قرن چهاردهم هجری و از شاگردان آخوندخراسانی بود. وی فعالیتهای مهمی در روشنگری اسلامی و ایجاد وحدت بین مسلمانان انجام داده است. کتاب ده جلدی «اعیان الشیعه» از آثار معروف اوست.
چنین شخصیتی که در عرصه تقریب و وحدت در بین مسلمانان شناخته شده است در مورد علامه و کتاب عبقات الانوار که در نقد یک عالم سنی نگاشته شده است سخنانی بسیار مهم و قابل تأمل و دقت دارد. او علامه میرحامد حسین را متکلمی میداند که در میان علمای شیعه بعد از شیخ مفید و سید مرتضی تا زمان نگارنده، متکلمی نظیر او وجود نداشته است.
اعتراف به بزرگی و جلالت قدر، وسعت و عمق دانش، تخصص و خبرویت میرحامدحسین در علوم مختلف، تنها بخشی از تصویری است که به قلم وی در کتاب «أعیان الشیعة» جلوه‌گر شده است.
متن عبارت ایشان به شرح زیر است:
السيّد الأمير حامد حسين بن الأمير المفتي السيّد محمّد قلي بن محمّد حسين بن حامد حسين بن زين العابدين الموسوي النيسابوري الكنتوري الهندي اللكهنوي… كان من أكابر المتكلّمين الباحثين عن أسرار الديانة، والذابّين عن بيضة الشريعة وحوزة الدين الحنيف، علّامةً نحريراً ماهراً بصناعة الكلام والجدل، محيطاً بالأخبار والآثار، واسع الاطّلاع، كثير التتبّع، دائم المطالعة، لم يُر مثله في صناعة الكلام والإحاطة بالأخبار والآثار في عصره، بل وقبل عصره بزمان طويل وبعد عصره حتّى اليوم، ولو قلنا: إنّه لم يَنبَغ مثلُه في ذلك بين الإماميّة بعد عصر المفيد والمرتضى لم نكن مبالغين! يُعلم ذلك من مطالعة كتابه العبقات، وساعده على ذلك ما في بلاده من حريّة الفكر والقول والتأليف والنشر.
وقد طار صيته في الشرق والغرب، وأذعن لفضله عظماء العلماء، وكان جامعاً لكثير من فنون العلم، متكلّماً محدّثاً رجاليّاً أديباً، قضى عمره في الدرس والتصنيف والتأليف والمطالعة… .[4]
[1] این اثر مجموعۀ تقریظات اندیشمندان بزرگ امامیه بر عبقات الأنوار است که جناب سيد اصغر حسين هندی عباسی بن احمد شيرازی هندی در دو بخش گردآوری کرده اند. بخش اول مربوط به نامه هایی است که به صاحب عبقات در زمان حیات ایشان نوشته شده است و بخش دوم نامه هایی اند که پس از درگذشت ایشان به دست فرزندانشان می رسید. این کتاب به همراه «زينة الإنشاء» در سال 1303 ق. در لکهنو به چاپ رسید. الذریعة 17: 241.
[2]. تکملة أمل الآمل 2: 308.
[3]. الفوائد الرضویّة 1: 167 و 168.
[4]. أعیان الشیعة 4: 381.
