بسم الله الرحمن الرحیم
کتابنامه
تكملة أمل الآمل، نوشته سید حسن صدر (متوفی 1354ق)، از جمله آثار ارزشمند علم رجال شیعی است که سیره مجتهدین، علما، مشاهیر و ادبای بزرگ را گرد آورده است.
کتاب به زبان عربی، با تحقیق حسین علی محفوظ، عبدالکریم دباغ و عدنان دباغ منتشر شده است. این کتاب از جمله آثار مهم رجالی است که تمامی نویسندگان پس از آن در شناخت تراجم به آن مراجعه کرده و از آن استفاده کرده‌اند[۱].
برخی از مطالب ذکرشده در تکمله، منحصر به فرد بوده و در دیگر منابع نیامده است.[۲].
تكملة أمل الآمل، در شش جلد به همان شیوه أمل الآمل تألیف شده است. در جلد اول کتاب، اسامی 450 عالم شیعی عاملی که سه تن از آنها زن هستند، به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده است. در انتهای کتاب نیز نام یک شخصیت (ابن خیاط عاملی) در بابی که با ابن آغاز شده و تعدادی نیز بر اساس کنیه آمده‌اند. پس از آن باب زنان هم جداگانه آمده است. از جلد دوم کتاب مجدداً دسته‌بندی جدیدی به ترتیب حروف الفبا آغاز شده و شرح حال 2841 شخصیت غیر عاملی ذکر شده است. در انتهای جلد ششم کتاب اعلامی که به کنیه معروفند، مانند ابوالبرکات اصفهانی، میرزا ابوالحسن جلوه یا ابوالحسن جرجانی ذکر شده‌اند. پس از آن تنها یک شخصیت (ابن ابیقرّه) تحت باب اعلامی که با ابن آغاز شده‌اند، ذکر شده است. در انتها نیز اعلام و علمای زن، مانند: مادر سید بن طاووس، دو دختر شیخ طوسی و سیده حکیمه دختر امام جواد(ع) معرفی شده‌اند. در خاتمه کتاب شهرهایی که مراکز علمی شیعه بوده‌اند، مانند کوفه، قم، حله، بغداد، حلب، جبل عامل و نجف و خاندان‌های اهل علم این شهرها معرفی شده‌اند.
محققین اثر در پاورقی‌های کتاب، آدرس آیات، روایات و منابع مطالب را ذکر و در مواردی هم که یافته‌های آنها با منبع ذکرشده در کتاب تطابق ندارد، به آن اشاره کرده‌اند.
علامه میرحامد حسین در کتاب تکمله امل الامل
السیّد حامد‌حسین بن العلّامة محمد قلی‌خان الموسوي النیشابوري اللکنوي
کان من أکابر المتکلّمین وأعلام علماء الدین وأساطین المناظرین المجاهدین. بذل عمره في نصرة الدین، وحمایة شریعة جدّه سید المرسلین، والأئمّة الهادین، بتحقیقات أنیقة، وتدقیقات رشیقة، واحتجاجات برهانیّة، وإلزامات نبویّة، واستدلالات علویّة، ونقوض رضویّة، حتی عاد الباب من التحفة الاثنی عشریة خطابات شعریّة، وعبارات هندیّة تضحک منها البریّة ولا عجب.
فالبشل من ذاک الهزبر وإنما تلد الأسود الضاریات أسودا
فإن والده العلّامة صاحب تقلیب المکائد وتشییدالمطاعن، وکتاب صاحب العنوان عبقات الأنوار فی إمامة الأئمة الأطهار فی عدّة مجلدات، قد شاع فی جمیع الأقطار، واشتهر کالشمس فی رابعة النهار. وله قدّس سرّه کرامات مشهورة ومآثر مأثورة. توفّی سنة ست بعد الثلاثمائة والألف.
